Afgelopen zaterdagnacht bevond ik mij rond half 4, in enigszins beschonken toestand, in de metro richting huis. Ik kon niet de concentratie opbrengen om in mijn meegnomen boekje te lezen en besloot daarom om naar de ’Harrie Jekkers cabaret lijst’ op mijn Ipod te luisteren. Terwijl ik daar grinnikend tussen de dronken Duitsers zat kwam ook het bekende nummer ’Over de Muur’ van het Klein Orkest voorbij. Harrie Jekkers was de frontman van deze band en in 1984 brachten zij het nummer ’Over de Muur’ uit. Het nummer werd een aardige hit en is ook ieder jaar weer te vinden in de top 100 van de radio 2 top 2000.
Terwijl ik het nummer luisterde ontging mij, ondanks mijn in nevelen gehulde gedachten, natuurlijk niet de symboliek die op dat moment plaats vond. Ik als ’vrije westerling’ leefde nu, dertig jaar na verschijning van het liedje, midden in Oost. Het zijn niet meer enkel de vogels die van west naar oost gaan maar inmiddels ook weer de mensen. Met dit in mijn gedachte besloot ik om de tekst van het nummer er bij te pakken en te kijken wat er nu nog over is van de bezongen plekken en handelingen. Aangezien ik gisteren te brak was doe ik dit nu.
De eerste twee coupletten gaan over Oost-Berlijn en de DDR:
Oost-Berlijn, Unter den Linden
Er wandelen mensen langs vlaggen en vaandels
Waar Lenin en Marx nog steeds op een voetstuk staan
En iedereen werkt, hamers en sikkels
Terwijl in paradepas de wacht wordt gewisseld
40 Jaar socialisme, er is in die tijd veel bereikt.
In dit eerste stuk worden de positievere kanten van de DDR en Oost-Berlijn beschreven. Unter den Linden was voor de deling van Duitsland ’de straat’ van Berlijn. Hij begint bij de Brandenburger Tor en eindigt na zo’n 1,5 km bij de Schloßplatz op de Museuminsel. Grootse en belangrijke gebouwen staan hieraan. Mijn universiteit(wat eerst een paleis was) de opera, Hotel Adlon, de Russische Ambassade, nog een paleis en andere pronkgebouwen. Tijdens de DDR werd de avenue gedeeltelijk in oorspronkelijke staat herbouwd maar ook verpest met de bekende lelijke DDR architectuur. De Brandenburger Tor stond op de grens met het westen en alles eromheen was dus niemandsland. Na de val van de muur heeft de avenue een grote renovatie ondergaan en is men nu bezig om een metro eronder aan te leggen tussen Alexanderplatz en Hauptbahnhof.
Unter den Linden nu en vlak na de oorlog:
De tweede zin verwijst naar de parade’s die hier wekelijks plaatsvonden in de DDR tijd. Dit werd gedaan als een machtsvertoon naar het westen, en werden na de val van de muur natuurlijk niet meer gehouden. Lenin en Marx stonden niet letterlijk op of bij Unter den Linden op een sokkel. Daarvoor moest je ietsje verder lopen in oostelijke richting naar het Schloßplatz.
Voor de oorlog stond hier het grote Stadtschloß maar deze is na de oorlog door de DDR opgeblazen om plaats te maken voor het afschuwelijke ’Palast der Republik.’ In dit gebouw zetelde de Volkskammer(Parlement van de DDR), waren restaurants en cafés en telefooncellen die veel werden gebruikt. Voor het gebouw, aan de andere kant van de Spree, stond een groot beeld van de twee geestelijke vaders van het Socialisme: Karl Marx en Friedrich Engels, geen Lenin dus. Het palast is inmiddels afgebroken omdat het 1. Symbool stond voor een misdadig regime, 2. enorm veel asbest in zat en 3. afschuwelijk lelijk was. Nu zijn ze er, gelukkig, weer het Stadtschloß aan het herbouwen met de originele buitenkant. Marx en Engels zijn verhuisd. Ze staan niet meer zo centraal maar zijn naar de zijkant van het park verhuisd.
Palast der Republik en herbouwing van het Stadtschloß
Tot slot een drietal zinnen over de noeste arbeid van de inwoners van de socialistische republiek. Er was geen zichtbare werkloosheid en de sociale voorzieningen waren er goed. Kinderopvang, school, sociale zekerheid etc. was er allemaal. Maar hier stond natuurlijk wat tegenover. Dit wordt in het volgende couplet bezongen.
Maar wat is nou die heilstaat
Als er muren omheenstaan
Als je bang en voorzichtig met je mening moet omgaan
Ach wat is nou die heilstaat
Zeg mij wat is ‘ie waard
Wanneer iemand die afwijkt voor gek wordt verklaard
De mensen werden door de Stasi(geheime dienst van de DDR) enorm onderdrukt. Je mocht geen afwijkende mening uiten, mensen gaven elkaar aan in ruil voor kleine privileges, iedereen hield iedereen in de gaten. Je kon niemand vertrouwen en leefde in een soort paranoia van 24/7. Dit wordt prachtig neergezet in de film ’Das Leben der Anderen.’
Er heerst nog steeds een soort nostalgisch verlangen onder voormalige DDR burgers, beter bekend als Ostalgie. Na de hereniging van Duitsland viel er een hoop sociale zekerheid weg, ontstonden enorme werkloosheid problemen in het oosten omdat de DDR industrie niet kon concurreren met die van het westen en gepensioneerden hebben geen/beperkt recht op pensioen van de staat omdat zij daar nooit aan mee hebben betaald. Zoals altijd met nostalgie wordt het verleden verheerlijkt en vergeet men de slechte dingen zoals de eerder genoemde onderdrukking en dat je uren in de rij moest staan voor een extra paar schoenen of dat je maar in één winkel in de stad bananen kon krijgen.
Het refrein:
En alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn
Worden niet teruggefloten, ook niet neergeschoten
Over de muur, over het IJzeren Gordijn
Omdat ze soms in het Westen, soms ook in het Oosten willen zijn
Omdat ze soms in het Westen, soms ook in het Oosten willen zijn
Er wordt hier gebruik gemaakt van een mooie beeldspraak dat alleen de vogels vrij van oost naar west, en andersom konden gaan. Hoewel de mensen uit het oosten niet vrij naar het westen konden, konden mensen uit het westen wel Oost-Berlijn bezoeken. Je moest de oversteek maken bij Checkpoint Charlie in de Friedrichstraße, mocht maar een X aantal uur blijven en werd gedwongen om een minimum aantal van Oost-Duitse Marken te wisselen tegen erg ongunstige wisselkoersen. Daarnaast mocht je natuurlijk niet overal komen en als je er langer wilde blijven moest je je om de zoveel tijd melden bij de autoriteiten. Veel toeristen bleven dan ook aan de westerse zijde en maakte gebruik van de vele uitkijkplateau’s die tegen de westerse kant van de muur waren gezet om een blik te werpen in de ’Socialistische heilstaat.’
Mensen die vanuit het oosten toch te oversteek waagde werden gevangen genomen of inderdaad neergeschoten, soms met dodelijke uitkomst. De mensen op de plateau’s konden alleen maar kijken in afschuw en waren verder machteloos.
Checkpoint Charlie voor de val van de muur en nu:
Dan twee coupletten over West-Berlijn. Ook hier is de eerste weer positief en de tweede negatief.
West-Berlijn, de Kurfürstendamm
Er wandelen mensen langs porno- en peepshow
Waar Mercedes en Cola nog steeds op een voetstuk staan
En de neonreclames die glitterend lokken
Kom dansen, kom eten, kom zuipen, kom gokken
Dat is nou 40 jaar vrijheid
Er is in die tijd veel bereikt
De Kurfürstendamm en omgeving ontwikkelde zich na de oorlog tot het centrum van West-Berlijn. Hieraan lag het grote warenhuis Ka-De-We(Kaufhaus des Westens), het bekende station Bahnhof Zoologischer Garten(bekend van de kinderprostitutie uit het boek ’Wir kindern von Bahnhof Zoo’ van Christiane F.) en de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche(een kerk die door de oorlog erg beschadigt was en in deze staat is blijven staan ter nagedachtenis aan de vernietiging van de oorlog in de stad). Nu vind je er alle bekende kleding winkels en naarmate je de K’damm verder naar het westen afloopt worden de winkels steeds duurder.
De porno- en peepshow zijn er niet echt meer aanwezig. Er is nog wel het ’Sex-museum’ van Beate Ushe met bijpassende winkel maar verder is er niet veel meer te merken van een losbandige sexuele moraal of iets dergelijks. De andere verleidingen die genoemd worden vind je er ook niet echt meer terug. Voor gezellige cafés en restaurants kan je beter de omgeving van het nabij gelegen Savigny Platz bezoeken en veel neonreclames vind je er ook niet meer. Het Mercedes logo is nog wel aanwezig.
Links de K’Damm en in het midden de Gedächtniskirche. Foto onder Bahnhof Zoo:
Het tweede couplet met de negatieve kanten van het westen:
Maar wat is nou die vrijheid zonder huis, zonder baan
Zoveel Turken in Kreuzberg die amper kunnen bestaan
Goed! Je mag demonstreren maar met je rug tegen de muur
En alleen als je geld hebt dan is de vrijheid niet duur
De armoede in West-Berlijn wordt genoemd. En West-Berlijn was ook een arme lelijke stad. Ook hier was de woningnood hoog na WOII en zijn er veel gelijksoortige plattenbau flats neergezet. Veel bedrijven en professoren werden gesubsidieerd door de overheid om zich in Berlijn te vestigen. Met name in de wijk Kreuzberg was het slecht vertoeven.
De wijk lag tegen de muur aan en een hoop Duitsers wilden er niet wonen vanwege de slechte woonomstandigheden en ligging. Hierdoor kwamen er een hoop (Turkse) gastarbeiders te wonen die de lage huren nog net wel konden betalen. De wijk groeide uit tot een klein Istanbul en vandaag de dag is Berlijn, met iets meer dan 100.000 Turkse inwoners, de grootste Turkse stad van Europa na Istanbul. Veel wonen er nog in Kreuzberg maar ze zijn inmiddels door de hele stad verspreid. Kreuzberg zelf is inmiddels de hippe uitgaanswijk geworden en steeds meer huizen worden opgeknapt waardoor de huren stijgen en veel ’oorspronkelijke’ bewoners het niet meer kunnen betalen en moeten verhuizen. Kreuzberg is nog steeds Hip maar verliest steeds meer terrein aan de wijk Neukölln, die onder Kreuzberg ligt en een soortgelijke ontwikkeling doormaakt.
Omgeving van U-bahnstation Kottbusser Tor, beter bekent als ‘Kotti’, de centrale omgeving van Kreuzberg. Andere foto is van de Oranienstraße waar alle cafés en kroegen zitten:
Tot slot weer het refrein met een verandering aan het einde:
En de vogels vliegen van West- naar Oost-Berlijn
Worden niet teruggefloten, ook niet neergeschoten
Over de muur, over het IJzeren Gordijn
Omdat ze soms in het Oosten, soms ook in het Westen willen zijn
Omdat er brood ligt soms bij de Gedaechtniskirche, soms op het
Alexanderplein…
De gedächtniskirche heb ik al benoemd maar Alexanderplatz nog niet. De omgeving van dit plein was het oostelijke equivalent van de K’damm en omgeving. De bekende Fernsehnturm staat er vlak bij, de Karl-Marx Allee komt er op uit en in 1970 werd het Zentrum-Warenhaus geopend waar je alle ’luxe-producten’ kon krijgen, zoals bananen en meerdere soorten tandpasta. Tegenwoordig zit er een groot warenhuis ala de Bijenkorf in, staat er een groot hotel aan en hebben de Saturn en de C&A er grote filialen zitten.
Alexanderplatz toen & nu:
De vogels zijn zoals gezegd niet meer de enige die nu vrij tussen Oost en West kunnen reizen. Hoewel er nog een hoop zichtbare en onzichtbare grenzen zijn tussen beide stadsdelen is er in 30 jaar tijd een hoop veranderd en bereikt.
Berlijnse Notities 